Μια Φορά Κι Έναν Καιρό
- Πληροφοριακά Στοιχεία
- Κατηγορία: Starlight
- Δημοσιεύθηκε : Δευτέρα, 30 Απριλίου 2012 16:59
Κάτω από το ασφαλές πάπλωμα του παιδικού μας κρεβατιού, λίγο πρίν αποκοιμηθούμε απαλά, στο τραπέζι της κουζίνας για να αποτελειώσουμε το φαϊ μας, στις βόλτες για να «κάτσουμε φρόνιμα», είτε από την παραστατική φωνή της γιαγιάς, είτε από τη γλυκιά χροιά της μαμάς, όλοι μας μεγαλώσαμε με παραμύθια. Τα παραμύθια ήταν τα πρώτα μας λεκτικά παιχνίδια, πάντα αστείρευτα, άτρωτα και γυαλιστερά. Δεν βαρεθήκαμε στιγμή, δεν μαρτυρήσαμε το χιλιοειπωμένο τέλος, δεν χάσαμε το ενδιαφέρον μας ακούγοντας ξανά και ξανά την ίδια ιστορία. Πάντα κάτι καινούριο προστίθετο εκεί, είτε ένα παράξενο σοκάκι, ή ένας πελώριος δράκος. Και σήμερα, μεγάλοι καθώς είμεθα, αλήθεια τα λαχταράμε ακόμα. Διότι τα παραμύθια «δεν φτιάχτηκαν για να αποκοιμίζουν τους μικρούς, αλλά για να αφυπνίζουν τους μεγάλους»!** φράση του Δ. Προύσαλη, αφηγητή, ερευνητή και αναλυτή του λαϊκού παραμυθιού από το 1999
Παραμύθι, μύθος ή παράδοση;
Οι αδερφοι Grimm (Jacob και Wilhelm), δύο από τους δημοφιλέστερους συλλέκτες παραδοσιακών παραμυθιών, τα είχαν χαρακτηρίσει ως θραύσματα στο σανίδι των μύθων. Μάλιστα είχαν κάνει λόγο για «εκπεπτωκότες μύθους που μπορούν να γίνουν κατανοητοί μόνο μέσα από μια κατάλληλη ερμηνεία των μύθων από τους οποίους προήλθαν».
Οι αδερφοι Grimm (Jacob και Wilhelm), δύο από τους δημοφιλέστερους συλλέκτες παραδοσιακών παραμυθιών, τα είχαν χαρακτηρίσει ως θραύσματα στο σανίδι των μύθων. Μάλιστα είχαν κάνει λόγο για «εκπεπτωκότες μύθους που μπορούν να γίνουν κατανοητοί μόνο μέσα από μια κατάλληλη ερμηνεία των μύθων από τους οποίους προήλθαν».
Το παραμύθι είναι απόσταγμα λαϊκής σοφίας, παιδείας και βιωμάτων, το οποίο επιτρέπει τη συνύπαρξη και κατ’επέκταση την αλληλεπίδραση φυσικών και υπερφυσικών στοιχείων. Ο ορισμός του παραμυθιού έχει παρεξηγηθεί από πολλούς ανά τα χρόνια. Εάν μελετήσουμε ετυμολογικά τη λέξη, αποκτούμε απευθείας ενδιαφέροντα ευρύματα: παρά (κοντά) + μύθος. Η διαφορά του από το μύθο είναι ότι δεν αποσκοπεί μονοδιάστατα σε μια συγκεκριμένη ηθική διδασκαλία, αλλά αφήνει χώρο στο κοινό του να διαμορφώσει τη δική του προσωπική κρίση και στάση ζωής – αφήνει τη φαντασία ελεύθερη να πλάσει την εικόνα, παρέχοντας μια ελευθερία δίχως όρια. Επίσης, δεν αποτελεί παράδοση, καθώς η τελευταία αναφέρεται σε συγκεκριμένα γεγονότα, πρόσωπα, ή τόπους, που ο λαός πιστεύει ως αληθινά. Το ενδιαφέρον στη διερεύνυση του παραμυθιού όμως, δεν κρύβεται στην παράθεση του ορισμού του, αλλά στην ερμηνεία του και κυρίως στην επίδρασή του, όπως θα δούμε στη συνέχεια.Αθώο, όπως ένα παραμύθι; Ξανασκεφτείτε το!
Οι ιστορίες αυτές που επιβίωσαν από στόμα σε στόμα για χιλιάδες χρόνια, άλλοτε εμπλουτισμένες, άλλοτε φτωχότερες, κρύβουν πάντα στο τέλος μια ισχυρή νοηματοδότηση στην τροπή των γεγονότων. Μπορεί οι ήρωες να φαντάζουν άκακοι, πίσω από τις μάσκες ζώων, δέντρων ή στοιχείων της φύσης, αναμφισβήτητα όμως δίνουν στη φράση «τα φαινόμενα απατούν» μια ισχυρή δόση αλήθειας.
Οι ιστορίες αυτές που επιβίωσαν από στόμα σε στόμα για χιλιάδες χρόνια, άλλοτε εμπλουτισμένες, άλλοτε φτωχότερες, κρύβουν πάντα στο τέλος μια ισχυρή νοηματοδότηση στην τροπή των γεγονότων. Μπορεί οι ήρωες να φαντάζουν άκακοι, πίσω από τις μάσκες ζώων, δέντρων ή στοιχείων της φύσης, αναμφισβήτητα όμως δίνουν στη φράση «τα φαινόμενα απατούν» μια ισχυρή δόση αλήθειας.
Τα δεδομένα είναι απλά. Το στοιχείο του κάθε παραμυθιού είναι ο λόγος, και είναι κοινό κτήμα πως η γλώσσα κόκκαλα δεν έχει μα τσακίζει, πως εικόνα δεν δίνει αλλά δημιουργεί. Στον κόσμο των παραμυθιών όλα είναι δυνατά – δεν κρύβεται εκεί όμως ο κίνδυνος, αλλά στην ίδια την ελευθερία που συνεπάγεται αυτό. Τα όρια σπάνε, το υπερφυσικό και παράλογο αποκτούν ύλη, με πουλιά που έχουν ανθρώπινη λαλιά ή κακόκεφους αγέρες. Και πίσω από κάθε χαρακτήρα κρύβεται και ένας συμβολισμός.
Σκεφτείτε πως οι άνθρωποι από τη φύση μας είμαστε δυσανεκτικοί στην καθαρή αλήθεια. Επιπρόσθετα, το παραμύθι αποτελεί έναν εξωραϊσμο αυτής, παρέχοντάς την καμουφλαρισμένη, με φαινομενικά ακίνδυνο περιτύλιγμα, μα με εσωτερικό βάθος και βάρος. Αν συνδυάσετε τα δυο παραπάνω δεδομένα, θα δείτε πως το παραμύθι υπήρξε εξαρχής ένα μέσο εκπαίδευσης και κοινωνικοποίησης του παιδιού για τη μετέπειτα ζωή του. Με κάθε ιστορία δεχόταν ασυνείδητα μια διδαχή μηνυμάτων ζωής ως εν δυνάμει ενήλικος. Μέσω των αυτόματων μηχανισμών της ταύτισης, της προβολής, της μετάθεσης, το παιδί μαθαίνει πώς ανταμείβεται ο καλός ρόλος, τι παθαίνει ο κακός, τι εστί δικαιοσύνη, τι διεκδίκηση του ορθού κτλ. Όπως αντιλαμβάνεστε, τα παραμύθια δεν υπήρξαν ποτέ αθώα, ουδέτερα ή ακίνδυνα. Είναι ένας προστατευμένος τρόπος για τον άνθρωπο εν τέλει κάθε ηλικίας να τοποθετηθεί απέναντι σε συμπεριφορισιακά διλήμματα, σε αξιακές επιλογές, σε υφή διαπροσωπικών σχέσεων και γενικότερων φιλοσοφικών ερωτημάτων της ύπαρξης.
Μέσω του συμβολικού τους χαρακτήρα προετοιμάζουν γενιές για τη στάση τους απέναντι στη ζωή και στις δοκιμασίες που πρόκειται να αντιμετωπίσουν. Και αν αυτή η προέκταση της επίδρασή τους φαντάζει κάπως παρατραβηγμένη, ας περάσουμε τη θεωρία στην πράξη, αποσυμβολίζοντας μερικούς συνήθεις ρόλους των παραμυθιών.
Ο ρόλος του Βασιλιά, παραπέμπει στην αυτονομία, την άνεση και την καλή ζωή. Παροτρύνει το κοινό του να στοχεύσει σε ατομικό κοινωνικό κύρος. Ο βασιλιάς παρουσιάζεται ως ισχυρός άνδρας ικανοποιώντας τη φήμη της φύσης του (ανήρ = δύναμη).
Ο ρόλος του κακού, είτε είναι δράκος, είτε λύκος, συμβολίζει τα ζωώδη ένστικτά μας και ταυτίζεται με αρνητικές κοινωνικές επιρροές που καταφεύγουν στο ψέμα, στη δολιότητα, στην απληστία, στην απειλή γενικότερα. Στην πλειοψηφία των παραμυθιών, τέτοιοι χαρακτήρες θανατώνονται ή τιμωρούνται, παραδειγματίζοντας αναλόγως το κοινό: αποτροπή ύπουλων συμπεριφορών, επιβράβευση ήθους και παιδείας.Ο ρόλος των γάμων, που κυριαρχούν σχεδόν σε κάθε τέλος ιστορίας, συμβολίζει την απεξάρτηση από τα παιδικά δεσμά. Οι γάμοι στα παραμύθια λειτουργούν ως σπρώξιμο στη δημιουργία νέας ζωής, με το κατάλληλο ταίρι, προς ανεξαρτητοποίηση από την περίοδο της γαλουχίας. Ο ρόλος του αδύναμου, που εξελίσσεται σε δυνατό και άτρωτο, αποτελεί μια διδαχή επιμονής στους στόχους, στις σωστές επιλογές και στη μη παραίτηση. Σε όλες τις ιστορίες επικρατεί στο τέλος η δικαίωση του αδικημένου, η ανύψωση του καταπονημένου, η ανάδειξη του αρχικά ασήμαντου αλλά αληθινού. Προκαλώντας την κάθαρση και τη λύτρωση τέτοιων χαρακτήρων, επιτυγχάνεται η αποκατάσταση της τάξης, η επικράτηση του καλού και η κατάκτηση του δρόμου προς την ευτυχία («και ζήσαν αυτοί καλά κι εμείς καλύτερα»).
Αίμα, βία και φρίκη!
Ακόμα ένα εκπληκτικά ενδιαφέρον συμπέρασμα που μπορεί να βγάλει κανείς μελετώντας τα παραμύθια είναι το εξής: πέραν από το ότι δεν είναι ουσιαστικά αθώες ιστορίες, δεν ακούγονται και σαν τέτοιες. Σκεφτείτε το κλασικό παραμύθι της Κοκκινοσκουφίτσας – ένας λύκος τρώει τη γιαγιά της μικρής, έπειτα την ίδια, στο τέλος ένας κυνηγός σχίζει το στομάχι του κτήνους και τις απελευθερώνει. Το γεμίζει πέτρες, το ξαναράβει και πετάει το τομάρι του στο ποτάμι όπου και πνίγεται. Πρόκειται για εξαιρετικά βίαιες σκηνές, που στο παρόν θα απορείτε πώς μεταφέρονταν σε εμάς ως παιδιά τόσο αβίαστα και πώς εξακολουθούν να μεταφέρονται ακόμα; Η απάντηση είναι απλή. Το τρυφερό παιδικό μυαλό, δέχεται τις αποτρόπαιες πράξεις χωρίς επιπλέον εξέταση, «καταπίνει» το ρόλο του κακού ως είναι, χωρίς ανάλυση. Αναγνωρίζοντάς το, παύει να το φοβάται και να το αποφεύγει, απεναντίας μαθαίνει να το αντιμετωπίζει κιόλας.
«Υπάρχει η δική σου αλήθεια, η δική μου και η αλήθεια». Κανένα παραμύθι δεν έχει happy end, έχει απλά ένα βατήρα προς τη μύηση του καθένα μας στην προσωπική αλήθεια, την ολοκλήρωση, την κάθαρση.
Στο δικό μας μυαλό, που έχει προλάβει να γεμίσει από χιλιάδες εικόνες αισχροτήτων, εγκλημάτων, φόνων, αίματος και λοιπών βιαιοτήτων, αυτές οι ιστοριές πια φαντάζουν τουλάχιστον «ακατάλληλες». Η διαφορά όμως είναι σαφής. Άλλο το παιδικό μυαλό και άλλο το ενήλικο. Απόδειξη αυτού, η χρήση του ίδιου, ή σχεδόν του ίδιου σεναρίου, με θριλερικές εμφάσεις, στη μεγάλη οθόνη προσεχώς (βλέπε «Snow White and the Huntsman»). Πρόκειται για την ανάδειξη του σκοτεινού περιεχομένου της ιστορίας της Χιονάτης, που σήμερα θα μας τρομάξει, πριν κάποια χρόνια όμως μας ψυχαγωγούσε πριν πέσουμε για ύπνο!
Μια αληθινή ανθρώπινη ανάγκη
Ο Φρόϋντ έλεγε «το παραμύθι και τα όνειρα είναι πλασμένα από το ίδιο υλικό». Ο άνθρωπος δε μπορεί να ζήσει χωρίς ιστορίες – ίσως και απλά να μη θέλει. Οι ιστορίες μας ταξιδεύουν σε κόσμους δίκους μας δίχως όρια, με ισχυρή νοηματοδότηση. Μας φέρνουν πιο κοντά σε μια αλήθεια που φοβόμαστε να δούμε.
Ο Φρόϋντ έλεγε «το παραμύθι και τα όνειρα είναι πλασμένα από το ίδιο υλικό». Ο άνθρωπος δε μπορεί να ζήσει χωρίς ιστορίες – ίσως και απλά να μη θέλει. Οι ιστορίες μας ταξιδεύουν σε κόσμους δίκους μας δίχως όρια, με ισχυρή νοηματοδότηση. Μας φέρνουν πιο κοντά σε μια αλήθεια που φοβόμαστε να δούμε. Πάντοτε υπάρχει στον άνθρωπο μια ανάγκη μυθοπλασίας. Οι ιστορίες κάνουν τον κόσμο καλύτερο γιατί συνηθίζουμε να τον νοηματοδοτούμε μέσα απ’ αυτές. Ο ρόλος των παραμυθιών είναι καταπραϋντικός για όσους ψάχνουμε να βρούμε απαντήσεις μέσα μας, καθώς μας τοποθετούμε μπροστά σε επιλογές και αποφάσεις που καθορίζουν «εαυτόν». Εύλογα χρησιμοποιούνται από την ψυχαναλυτική επιστήμη με την κλινική προσέγγιση χρήσης «μαγικών παραμυθιών» για τη διάγνωση ασθενειών, καθώς και τη θεραπεία τους, μελετώντας τον ανθρώπινο ψυχισμό.
Σε μια εποχή που η επιφάνεια επικρατεί με φθηνό περιτύλιγμα και απουσία νοήματος, έχουμε ανάγκη περισσότερο από ποτέ από το ρομαντισμό του φλερτ με την αλήθεια.
Επιζητούμε ασυνείδητα μια ασφάλεια να περπατήσουμε σε «επικίνδυνους» δρόμους, με το παραμύθι να αποτελεί έναν κλασικό οδηγό μύησης στη ζωή από τα παδικά μας ήσυχα χρόνια. Η κάθε ιστορία μας βεβαιώνει πως αν επιμείνεις θα βρεις τη δικαίωσή σου, οπότε σχεδόν μας απαγορεύει να έχουμε οποιαδήποτε παθητική στάση ακόμα και στις ίδιες μας τις σκέψεις μας.
Κλείνοντας, αναφέρω τη φράση του λαού «υπάρχει η δική σου αλήθεια, η δική μου και η αλήθεια». Κανένα παραμύθι δεν έχει happy end, έχει απλά ένα βατήρα προς τη μύηση του καθένα μας στην προσωπική αλήθεια, την ολοκλήρωση, την κάθαρση.
Βασιλική Φατούρου
